قرآن، کتاب هدایت بشر و تنها معجزه‌ی پیامبر گرامی اسلام (ص)، از جنبه‌های مختلف اعجاز دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، اعجاز بیانی است. خداوند برای هدایت بشریت، واژگان را به گونه‌ای کنار هم چیده که تا کنون، بر سر برخی از مفاهیم آن، بحث و تأمل ادامه دارد؛ گویی راز آن در گنجینه‌ی الهی محفوظ مانده و جز خداوند و کسانی که او اراده کند، بر کسی آشکار نمی‌شود.
با توجه به نظریه‌ی "انکار ترادف در قرآن کریم"، دانشمندان بزرگی همچون ابوهلال عسکری، محمد بن زید اعرابی و عایشه عبدالرحمان بنت‌الشاطئ بر این باورند که در بطن هر واژه‌ی عربی، معنایی نهفته است که در واژه‌ی دیگر یافت نمی‌شود؛ حتی اگر بشر نتواند رابطه‌ی دقیق میان آنها را درک کند. بر این اساس، هیچ واژه‌ای در قرآن را نمی‌توان با واژه‌ای دیگر جایگزین کرد. اینجاست که علم لغت‌شناسی در تفسیر و ترجمه‌ی قرآن و دیگر علوم مرتبط، نقش مهمی ایفا میکند (عبدالرحمان بنت‌الشاطئ، بیتا).
در این نوشتار کوتاه، بر آنیم تا دو واژه‌ی "تبعیت" و "اطاعت" را که در کتاب "فروق اللغه" اثر ابوهلال عسکری و "اعجاز بیانی قرآن" بنت‌الشاطئ به آن اشاره‌ای نشده، مورد بررسی قرار دهیم.
تبعیت:
از ریشه‌ی «ت-ب-ع» است که با مشتقات آن، 174 مرتبه در قرآن مجید به کار رفته است. با بررسی کتاب‌های لغت‌شناسی، به مفاهیمی پیرامون «پیروی و دنباله‌روی» برمی‌خوریم، با این تفاوت که در برخی از آنها، تفاوت‌های جزئی مانند «پیروی کردن همچون سایه‌ی فرد یا دنبال کردن ردپای حیوانات (احمد بن فارس، 1404ق)» و «پشت سر کسی راه رفتن (ابن منظور، 711ق)» مشاهده می‌شود. اما نکته‌ی مشترک در تمامی این تعاریف، وجود علاقه و اختیار در این پیروی و دنباله‌روی است، که در رفتار یا عملی که انجام می‌شود، صادق است.
اطاعت:
از ریشه‌ی «ط-و-ع» است که همراه با مشتقات آن، 78 مرتبه در قرآن به کار رفته است. جوهری در تاج اللغة میگوید: اطاعت در صورتی به کار می‌رود که فرمان و دستور همراه با میل و اختیار باشد، نه از روی اجبار (جوهری، 1404ق). همچنین، احمد بن فارس در مقاییس اللغة معتقد است که این واژه دلالت بر همراهی وفرمان‌پذیری دارد و اگر فرد تسلیم باشد، «مطیع» و فرمان‌بردار نامیده می‌شود (احمد بن فارس، 1404ق).
پاسخ به یک شبهه: با توجه به آیۀ «...لا إکراه فی الدین...» چه ضرورتی در عمل کردن به دین و احکام آن و ولایت پذیری خواهد بود؟
انسان، صاحب اختیار و همراه با قوۀ عقل آفریده شده است و خداوند وی را بدون ابزارهای لازم برای زندگی در زمین عبث و بیهوده رها نکرده است. وی در گزینش دین خود مختار است و از آن زمان که دینی را به رسمیت شناخت، در کیفیت ربوبیت مولا طبق آیۀ «یا أیّها الّذین آمنوا أطیعوا الله وأطیعوا الرسول و اولی الامر منکم...» باید طبق دستورها اطاعت کند و به عنوان مثالی جالب در این نکته، میتوان شیوۀ عمل به مستحبات را یادآوری کرد که با وجود اختیاری بودن آن، در شریعت نمی‌توان مستحباتی را ساخت و باید طبق قاعده و قانون پیش رفت.
مقایسۀ دو واژه:
با بررسی دقیق این دو واژه، وجود میل، رغبت و اختیار در هر دو به چشم می‌خورد اما چیزی که این دو را از هم متمایز میکند. وجود علاقه در تبعیت است. همچنین با توجه به کاربرد آن در قرآن، تفاوت شان در مولفۀ رتبه و درجه است، بدان معنا که در اطاعت، مطاع باید در درجه و مقام بالاتری نسبت به مطیع قرار گیرد. اما در تبعیتچنین مؤلفه‌های ملاک نیست و به تَبع آن نیز، وجود یک فرمان و دستور نیز شرط نمی‌باشد. علاوه برآن، وجود توالی و استمرار در تبعیت شرطاست در حالی‌که در اطاعت چنین نیست. همچنین در تبعیت تسلیم بیچون و چرا نیز مطرح است (ساروی،138۲ ). چراکه وجود عشق، علاقه،توالی و استمرار موجب می‌شود تا تابع به حقانیت متبوع، پی ببرد.
نکتۀ جالبی که در رابطۀ میان این دو واژه در گسترۀ شبکۀ معنایی قرآن به چشم می‌خورد این است که خداوند در ابتدا بنده‌اش را به انجامدستورهای الهی دستور می‌دهد و آنگاه با توجه به عشق و علاقهٔ ایجاد شده، وی را به تبعیت دعوت میکند و در واقع این روش تدریجی درآیات و همچنین نزول قرآن نیز، به چشم می‌خورد.
منابع:
١)قرآن کریم، ترجمۀ فولادوند.
۲) ابن فارس، اجمد بن فارس (٣۹۵ق). معجم مقاییس اللغة. بیروت: دارالفکر (۱٣۹۹ق).
٣) ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر (بیتا)
۴) بنت الشاطی، عایشه (بیتا). العجاز البیانی للقرآن. ترجمه:
حسین صابری (١٣٧۶). تهران:شرکت انتشارات علمی
فرهنگی.
۵) پیشه فر، جعفر (١٣٨٨) اطاعت از منظر قرآن. نشریه دایرة المعارف قرآن، ش٣.
۶) جوهری، اسماعیل بن حماد (٣٩٣ق). الصحاح تاج اللغة و
صحاح العربیة. بیروت – لبنان: دار العلم للمالیین (١۴٠٧.ق)
۷) ساروی،پریچهر.) (۱٣٨٢) تبعیت از دیدگاه قرآن. نشریه
معرفت، ش۷۳.
٨) قرشی بنابی، علی اکبر (۱۳۰٧) قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
انـجمـن علــمی، نگاهیـــے نو بـــہ اندیــشـہ ورزیــدن
کانال ایتا :
